Данилов С.П. Үрүҥ күн анныгар: хоһооннор/Софрон Данилов; [Хомуйан оордо М.Е. Данилова]. – Дьокуускай: Бичик, 2004.

Софрон Данилов – поэт

Субу курдук этэр, баҕар соһуччутук иһиллиэн сөп. Ол эрээри бу хоһооннору болҕомтолоохтук аахтахха, кинини поэт диэн ааттыыр тоҕоостоох. Кырдьык, Софрон Данилов саха литературатыгар уһулуччулаах прозаик буоларын кини киэҥник биллибит уонна билиниллибит кэпсээннэрэ, сэһэннэрэ, романнара кэрэһилииллэр. Өссө драмата, публицистиката кини суруйаачы быһыытынан албан аатын эбии өрө көтөҕөллөр. Оттон хоһоонноро суруйааччы уһулуччулаах талаанын биир кэрэ өрүтүн быһыытынан сыаналанан көрүллүөхтээх, оннук көрүллүбүтэ даҕаны.

1979 сыллаахха «Хоһооннор» диэн дьоҕус кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Мин «дьоҕус» диэн бөдөҥ романнарын, сэһэннэрин, кэпсээннэрин кинигэлэрин кээмэйдэригэр тэҥнээн этэбин. Софрон Данилов поэтическай суруйууларын, тыыннааҕар, прозатыгар өрүү күлүктэтэллэрэ, суруйааччы бэйэтэ да онуоха сөп түбэһэр курдук туттан, атын аатырбыт айымньыларын кэккэлэригэр киллэрбэккэ сылдьыбыта. Хоһооннорун рукопиһын мин издательствоҕа үлэлиирим саҕана киллэрэн баран, сэмээр:  «Били хоһооннорбун хайаан эрэҕит?» - диэн ыйыталаһар буолара. Оннук хас да сыл ааспыта. Мин испэр бэркиһии эрэ саныыр этим, ол иһин биирдэ харса суохпун киллэрэн, издательство сыллааҕы былаанын оҥоруу буолбутугар бырайыакка тутан баран, директоры кытта сөбүлэһиннэрэн, кинигэ тахсарын хааччыйбыппыт.

Хоһооннорго Софрон Данилов бэйэтин кэмин, олоҕун, дьонун-сэргэтин тыын боппуруостарын таарыйар, баларга хайдах эрэ публицистикатыгар ситэри этиллибэтэҕи хоһоон форматыгар киллэрэн ордук ыйыллаҕастык ыга тардан быһаарарга дылы. Итинник хоһоонноро элбэхтэр. Публицистическай тосхоллоох айымнылар Софрон Данилов өйүн-санаатын күүрүүтэ олоххо буолары ыарыылаахтык ылынарын көрдөрөллөр. Кини норуот дьылҕатыгар сыһыаннаахха барытыгар ээл-дээл буолары сөбүлээбэт идэлээҕэ, ол иһин бары боппуруоска санаатын тута этэн, биллэрэн иһэрэ.

Аан бастакынан бэчээттэммит айымньыта «Мууска» диэн. Бу хоһоон 1938 с. алтынньы 23 к. «Бэлэм буол» хаһыакка бэчээттэммитэ. Бэчээттэниитин датата итинник. Баҕар, өссө эрдэ да суруллубут буолуон сөп. Онтон «30.02.1939 с.» диэнинэн бэлиэтэммит эдэр киһи тапталын туһунан  хоһоон суруллубут. 1940 сылга «Ыл эрэ бэлэхпин», «Доҕоруом, дуораччы ыллыахха» диэн хоһооннор айыллаллар, онуоха иккис хоһоон сонно тута ырыа буолан күн бүгүнүгэр диэри норуот уоһуттан түспэккэ ылланар. Ити сыллааҕы биир хоһоону эбии аҕынннахха, ол «Маяковскайга» диэн ааттаах. Манна олоҕун бүтүннүүтүн уус-уран литератураҕа анаан олоруохтаах киһи санаата Маяковскайдыы дуорааннаахтык этиллэр. Онтон 1945 сыллааҕы «Ырыа» диэн хоһоон харахха быраҕыллар.

Доҕоруом, чэ көһүн миэхэҕэ,

Сааскы күн сарыала буолаҥҥын...

Мин бу строкалары ааҕан баран, ити 1945 сыллаахха М.Е. Слепцоваҕа  суруйбут суругуттан: «Тугу эрэ сүтэрбит, тугу эрэ көрдүүр курдукпун...» - диэн тыллары дьүөрэлии тутан көрдүм. Киниэхэ бу көстүбүт сарыал олоҕун усталаах туоратыгар мөлтөөбөккө сырдаан сылдьыбыта. Ол иһин бу үрүҥ күн анныгар улахан тапталынан сыдьаайбыт, күүрээннээх үлэ үөһүнэн ааспыт олоҕун түмүктээбит 1993 с. суруллубут, долгутуулаах тыллардаах «Санаар» хоһоонугар:

Ыраах да буолларбын ыксалаһа түһүөм,

Суоҕум да иһин соҕотохто күөрэйиэм, -

диэтэҕэ, «М.Е. Даниловаҕа» диэн анабыллаан.

Тапталы этэр хоһооннор эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Олоххо, дьоҥҥо, доҕорго таптал – поэт айымньыларын сүрүн тыына. Баларга Софрон Данилов уйаҕас дууһалаах, ыалдьар эттээх, итии хааннаах, бэриниилээх сүрэхтээх киһи быһыытынан кэрэ мөссүөнэ эҥкилэ суох биһирэбиллээхтик ойууланан көстөр. Мин бу кылгас бэлиэтээһини кини «Тиһэх күммэр» диэн хоһоонунан түмүктүөхпүн баҕарабын. Юу хоһооҥҥо бэйэтин олоҕун туһунан сыаналанар, күүстээх, киэҥ түмүк санаа этиллэр.

ТИҺЭХ КҮММЭР

Кэриэс санаабын ырыанан саҥарабын...

Мин тиһэх күммэр этиэхпин баҕарабын:

«Саргылаах Сахам сиригэр төрөөммүн,

Көҥүл-дуол дойдуга күнү көрөммүн,

Биллим олорор олохпут кэрэтин,

Олохтон күндүнү отой билбэтим,

Биллим тутар, айар үлэ үөрүүтүн

(Олох, үлэ, өрөгөйдөөҥ өрүүтүн!)

Биллим өлүүттэн да быһыыр доҕору,

Тапталы биллим. Таптаттым, таптаатым.

Эт илиим туппутун, дьоҕус дьоҕурум

Айбытын бары норуоппар анаатым,

Үтүө санаанан, ыраас суобаспынан,

Сэмэй сүрэх этэринэн олордум!..»

Оннук этэр кыаҕа суох буоллахпына, -

Орто дойдуга олорботоҕум ордук!

Петр Аввакумов, суруйааччы,

«Чолбон» сурунаал кылаабынай редактора  

ДОҔОРУОМ, ДУОРАЧЧЫ ЫЛЛЫАХХА

Дойдубут, төрөөбүт дойдубут,

Долгуҥнуур күөҕүнэн чэлгийдэ,

Самныбат саргыбыт-уйгубут

Саас-үйэ тухары эргийдэ.

Көр эрэ иннигин, сэгэриэм,

Көһүтэр кэскилбит кэрэтиэн!

Сүрэхпит үөрүүттэн эппэйдэ,

Сүр күүскэ, сүр күүскэ битийдэ.

Бу күҥҥэ , бу кэмҥэ ама ким

Ыллаабат, туойбат да буолуоҕай?!

Бу күҥҥэ , бу кэмҥэ ама ким

Күлбэккэ-үөрбэккэ туруоҕай?!

Бараммат киэҥ барҕа быйаҥнаах

Күөх уйгу күлүмнүү унаарда.

Дьол-соргу, үөрүү, көр аргыстаах

Киэҥ суолбут ыҥыра тунаарда.

Доҕоруом, эн биһи ыллыахха,

Ыллыахха ыраахха дуоратан,

Доҕоруом, чэй эрэ, туойуохха

Үөрүүлээх үйэни айхаллааню

Бу күҥҥэ, бу кэмҥэ ама ким

Ыллаабат, туойбат да буолуоҕай?!

Бу күҥҥэ, бу кэмҥэ ама ким

Күлбэккэ-үөрбэккэ туруоҕай?!

1940 с.

МУУСКА

Аспаал таастыы кибэлдьийбит

Килиэ мууска сырыттыбыт,

Тэбис-тэҥник тэнийбит

Ньуурун устун сырыстыбыт.

Доҕорбунаан Баасалыын

Биһи хаҥкы тэптибит,

Муус үрдүнэн сырылыы

Күндү көрү түһэрдибит.

        1938 с.

САНААР

М.Е. Даниловаҕа

Санаар эн миигин,

Күнүҥ көппөҕүрэр,

Халлааныҥ хараҥарар

Хара кэмиҥ халыйдаҕына;

Санаар эн миигин

Барыах сириҥ – баҕана,

 Кэлиэх сириҥ кэлии үүтэ буола

Киэҥ көхсүҥ кыараатаҕына;

Санаар эн миигин

Санаа бөҕө

Самнары баттыыр

Санньыар чааһыҥ сатыылаатаҕына;

Санаар эн миигин

Кыһалҕа кытаанаҕа

Кыаһылаан ыгар

Кырыыстаах түгэнэ кыһарыйдаҕына;

Санаар эн миигин

Сиргэ тимириэххин – сир кытаанах,

Халлааҥҥа көтүөххүн – халлаан ыраах

Хаайтарыы муҥа буоллаҕына...

Оччоҕо...

Оччоҕо мин

Ыраах да буолларбын, ыксалаһа түһүөм,

Суоҕум ди иһин, соҕотохто күөрэйиэм.

1993 с.